Άρτεμις Αλκαλάη, Ευρυδίκη Αρκουδογιάννη, Άννυ Αρχιμανδρίτου, Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού, Μαρία Γέρουλα, Νεκταρία Γιακμογλίδου, Στρατηγούλα Γιαννικοπούλου, Βασίλης Γκόκας, Κρίστι Γρηγορίου, Μαρία Γρηγορίου, Μαρία Διακοδημητρίου, Κατερίνα Καλιτσουνάκη, Δέσποινα Καλλιγά, Βάσω Καλουδιώτη, Ελπινίκη Καμόσου, Κατερίνα Κασσαβέτη, Στάθης Κατσαρέλης, Βασίλης Κιλιτσλής, Αλέκος Κυραρίνης, Μαρία Κώτσου, Αναστάσης Μαδαμόπουλος, Λυδία Μαργαρώνη, Μηνάς Μαυρικάκης, Μάνος Μπατζόλης, Πανδώρα Μουρίκη, Χρίστος Παπαδάκης, Γιάννης Παπαδόπουλος, Διονυσία Παπαδοπούλου, Μπάμπης Πυλαρινός, Ελισάβετ Ροδοπούλου, Μιχάλης Σακαλής, Ισμήνη Σαμανίδου, Ιφιγένεια Σδούκου, Ελένη Σιούστη, Κατερίνα Σταθάτου, Μαρίνα Στελλάτου, Ιωάννα Τερλίδου, Νίκος Τριανταφύλλου, Αργύρης Χατζημαλλής, Λύκειο των Ελληνίδων Βόλου.

 

 

 

Καὶ ἡ τρέλα δὲν ἐμαίνετο μόνον τὴ νύκτα, ἀλλὰ καὶ τὴν ἡμέραν. Ἕνα παπαδόσπιτο εἶχεν ἐμπετασθῆ μὲ κοκκίνας σημαίας, ὡς νὰ μὴν ἐδέχετο ὁ παπὰς προσφορὰς ἀπὸ τὰ δύο κόμματα, ἀλλὰ μόνον ἀπὸ τὸ ἕν. Ὅλη ἡ παραθαλάσσιος ἀγορὰ καὶ οἱ παράλληλοι δρόμοι ἐκοκκινοβολοῦσαν ἀπὸ τὰ ἐρυθρὰ ράκη τ᾿ ἀνεμίζοντα εἰς τὸν ἀέρα. Εἷς ἄλλος παπὰς εἶχεν εἰπεῖ τῆς παπαδιᾶς του, μὴ θέλων φανερὰ νὰ ἐκτεθῇ, ν᾿ ἁπλώσῃ ὅλα τὰ ὡραῖα κόκκινα κιλίμια, τάχα διὰ ν᾿ ἀερισθοῦν, εἰς τὰ παράθυρα καὶ εἰς τὸ μπαλκόνι…

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Τα δύο τέρατα (1909)

 

Το καλοκαίρι του 2021, προετοιμάζοντας την αξέχαστη έκθεση «Πρώτη Σημαία» στην εμβληματική Ιερά Μονή Ευαγγελιστρίας όπου το 1807 υφάνθηκε η ιστορική προεπαναστατική ναυτική σταυρική σημαία του Γιάννη Σταθά και όπου σήμερα επιστρέφουμε για να τιμήσουμε μια σημαντική τοπική παραδοσιακή τέχνη, παρατήρησα για πρώτη φορά τα χαρακτηριστικά σκιαθίτικα κιλίμια, φυλαγμένα προσεκτικά ανάμεσα σε άλλα κειμήλια της Μονής. Τα συναντούσα επιστρέφοντας κάθε χρόνο ξανά, άλλοτε στην Οικία Παπαδιαμάντη και άλλοτε στο Σκιαθίτικο Σπίτι, άλλοτε στο μαρμάρινο δάπεδο ενός χαριστικά ανοιγμένου για εμένα αρχοντικού κι άλλοτε σε ένα ταπεινό κονάκι της παλιάς πόλης στα ριζά του Νεκροταφείου, ή στον Ναό των Ιεραρχών με τη μονάκριβη συλλογή του. Πολύχρωμα όλα τους στρωμένα κατώφλια ενός πρωθύστερου βίου του νησιού, πλουμισμένα με περίτεχνα ξόμπλια και υφασμένα με ζωηρά χρώματα, τα σκιαθίτικα κιλίμια συνιστούν μια σπουδαία στιγμή της ελληνικής λαϊκής παράδοσης και χειροτεχνίας.

 

Τα κιλίμια της Σκιάθου με τα εντατικά κόκκινα και τα πράσινα φυτικά χρώματα, με το λαμπερό σπανιότερο μαύρο, τις ενθέσεις του κίτρινου και τα γνώριμα σε όλους τους ντόπιους με τις επιμέρους ονομασίες τους σχηματοποιημένα μοτίβα ή «ξόμπλια» που αντλούν τις ονομασίες τους από τη χλωρίδα και την πανίδα του οικείου φυσικού σύμπαντος, τα «σκιαθίτκα», όπως τρυφερά η ντοπιολαλιά τα αγκαλιάζει, απαντούν σε πολλά από τα διηγήματα των δύο Αλέξανδρων, του Παπαδιαμάντη και του Μωραΐτίδη, που απασχόλησαν εκτενώς προηγούμενα εικαστικά μας αφιερώματα στο νησί. Σε μια πυκνή διαδοχή από τέτοια κιλίμια, απλωμένα καταμεσής στο λαμπρό δάπεδο, θα έγιναν οι τελευταίες λειτουργίες στον Χριστό, στο Κάστρο, προτού αυτό εγκαταλειφθεί οριστικά λίγο μετά τις απαρχές της Ελληνικής Επανάστασης.

 

Σε ένα τέτοιο απλωμένο στο φτενό στρώμα κιλίμι, άφησε, λέγεται, ο Άγιος των Ελληνικών Γραμμάτων, στις 2 Ιανουαρίου του 1911, την τελευταία του πνοή. Με το ζωντανό άρωμα της δικής του γλαφυρής περιγραφής, που δεν αφήνει κανένα του νησιού του συνήθειο ή στολίδι αμνημόνευτο, στο διήγημα «Για τα Ονόματα», θαυμάζουμε την επιμέλεια των γυναικών της Σκιάθου σε ό,τι αφορά στον στολισμό των σπιτιών τους με λογής-λογής στρωσίδια, ή διασκεδάζουμε με την ταραχή μιας καλής νοικοκυράς όταν έντρομη αντιλαμβάνεται στο απαστράπτον σπίτι της την παρουσία ενός απρόσκλητου κοριού: («…Τὸ πάτωμα ἦτο στρωμένον μὲ ψάθες καὶ μὲ μεντέρια, τὰ ὁποῖα κάθε πρωί, συχνὰ καὶ τὸ βράδυ, ἐξεστρώνοντο, ἐτινάσσοντο ἐπιμελῶς, ἐσκουπίζετο τὸ πάτωμα, εἶτα ἐσφουγγαρίζετο, πότε ὅλον, πότε μέρος, καὶ πάλιν τὰ μεντέρια ἐστρώνοντο καὶ διευθετοῦντο μετὰ φιλοκαλίας, ὥστε τὰ ἐζήλευε κανεὶς νὰ τὰ βλέπῃ… …Τόσον ἐσυγχίσθη, ὥστε ἐνῷ πρὸ μιᾶς ὥρας μόλις εἶχε στεγνώσει τὸ πάτωμα ἀπὸ τὸ πρωινὸν σφουγγάρισμα καὶ μόλις εἶχε στρώσει τὰ μεντέρια, ἀμέσως ἐβάλθη εἰς νέον κόπον πάλιν, κι ἄρχισε νὰ τὰ ξεστρώνῃ ὅλα, ψάθες, κιλίμια, μαξιλάρες, μεντέρια, καὶ νὰ τὰ μεταφέρῃ ἔξω εἰς τὴν αὐλήν, νὰ τὰ τινάζῃ ἐκ νέου, νὰ ἐρευνᾷ λεπτολόγως τὸ πάτωμα, καὶ τέλος, ὅταν δὲν εὗρέ που δεύτερον ἄτομον τοῦ μυσαροῦ ζῳυφίου, ἀπεφάσισε τέλος νὰ στρώσῃ ἐκ νέου ὅλα τὰ μεντέρια της»).

 

Στους δημοφιλείς «Ελαφροΐσκιωτους» πάλι, ο Παπαδιαμάντης περιγράφει αναλυτικά, με τρόπο σχεδόν απτικό, τον στολισμό της νύφης με τα καλούδια και τα πανοπροίκια της («είχε κεντήσει η ίδια τον ήλιον και το φεγγάρι εις τα μανίκια του μεταξωτού άλικου υποκαμίσου της. Εις την σκούφιαν της πάλιν είχε κεντήσει μεγάλην γάστραν με λουλούδια και με κλαδιά. Και εις την τραχηλιάν της είχε κεντήσει διάφορες κλάρες. Είχε και ωραία προμάνικα ανασηκωμένα εκ βαρυτίμου ρωσικού χρυσοϋφάντου. Και το ποδογύρι ολόχρυσον τρεις σπιθαμές πλατύ», αλλά και τα απαραίτητα του μελλοντικού νοικοκυριού, καθώς, η «πενθερά της, που μόλις είχε πεισθεί την τελευταίν ώραν να δώσει την ευχήν της», φορώντας τα καλά της και «την μαύρην μανδήλαν της χηρείας της, επιφυλαχθείσα να φορέσει χρωματιστήν «πολίτικην», την στιγμήν μόνον που ήθελεν ασπασθεί τα στεφάνια», προσέρχεται στην εκκλησία μαζί με την ανδραδέλφη της, προκειμένου να επιθεωρήσουν τα προικιά, την «τέμπλαν». «Διότι η τέμπλα», συνεχίζει γλαφυρά ο συγγραφέας, «έμψυχος αυτή, πλατεία, ακίνητος, στολισμένη ως νύμφη», «δεν είναι να λείψει από την αίθουσαν, όπου θα τελεσθεί ο γάμος». «Στρώματα, και παπλώματα και κιλίμια, επιμελώς διπλωμένα, προσκέφαλα, σινδόνια, σωρεύονται ευτάκτως και κοσμίως κατά του τοίχου, παρά την μίαν γωνίαν του θαλάμου, καλύπτονται με μεταξωτήν σινδόνα, και επιστέφονται με δύο προσκεφαλάδες με μεταξωτά περιβλήματα. Αυτή είναι η τέμπλα», καταλήγει ο μοναδικός Παπαδιαμάντης.

 

Για τα σκιαθίτικα θαυμαστά κιλίμια, τα πολύχρωμα «στρουσίδια», που κοσμούσαν κάποτε τα πατώματα και τους τοίχους του σπιτιού -ιδίως τον χειμώνα- αλλά και τα μαρμάρινα δάπεδα στις εκκλησίες του τόπου, εξακολουθώντας να στρώνονται ως σήμερα στις μεγάλες γιορτές και στις κοινωνικές χαρές, εξακολουθώντας επίσης να θεωρούνται απαραίτητα για την προίκα της κόρης, παρόλο που η παραγωγή τους έχει σχεδόν σταματήσει, ελάχιστη ήταν η αρθρογραφία που εντόπισα -με εξαίρεση την εκτενή σχετική αναφορά στις σελίδες 285-341 του τέταρτου τόμου του πολύτιμου πονήματος του Σκιαθίτη λαογράφου παπα-Γιώργη Ρήγα με τίτλο «Σκιάθου Λαϊκός Πολιτισμός, τεύχος Δ` Υλικός Βίος- Κοινωνικός Βίος - Λατρεία - Δεισιδαιμονίαι - Λαϊκή Ιατρική» (έκδοση του περιοδικού συγγράμματος "Ελληνικά" της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1970), όταν ξεκίνησα με τη σειρά μου να τα ερευνώ κι εγώ. Γεννήθηκε έτσι μια επιθυμία διάσωσης και καταγραφής που οδήγησε καταρχήν στην παρούσα έκθεση. Μια έκθεση σύγχρονης σκέψης και τέχνης, που αφουγκράζεται και ανιχνεύει με διαλογικό σεβασμό την παράδοση του τόπου και που θα σταθεί, ελπίζω, έναυσμα ενδιαφέροντος και απαρχή μιας συστημικής έρευνας αλλά και μιας σειράς σχετικών δράσεων και εκδόσεων που προγραμματίζουμε. Παρόλο που για τους Σκιαθίτες τα κιλίμια είναι αναπόσπαστο τεκμήριο της πολιτισμικής τους εντοπιότητας, ένας αληθινός θησαυρός που όλοι οι ντόπιοι θεωρούν δεδομένο και αναπόσπαστο μέρος του υλικού λαϊκού τους πολιτισμού, απουσιάζουν σχεδόν ολοκληρωτικά οι ειδικές μονογραφίες ή άρθρα κι ελάχιστες είναι δυστυχώς, οι γυναίκες που εξακολουθούν με περισσή υπομονή να τα υφαίνουν. Η παρούσα έκθεση, που πραγματοποιείται με την πλήρη στήριξη του Δήμου Σκιάθου, αποτελεί, ελπίζουμε, μήνυμα αισιοδοξία για τη συνέχεια.

 

Τα σκιαθίτικα κιλίμια, υφασμένα στον αργαλειό του σπιτιού από τις γυναίκες του νησιού με μαλλί βαμμένο με φυτικό χρώμα που προέρχεται από τη τοπική χλωρίδα, και προορισμένα για αυστηρά οικιακή χρήση, έχουν συνήθως κόκκινο κάμπο και σπανιότερα πράσινο, μαύρο ή μπλε. «Το μήκος τους είναι από 3-5 πήχες και το πλάτος τους με 2 ή 3 ή και 4 φύλλα, ανάλογα με τις διαστάσεις του σπιτιού και την οικονομική κατάσταση της οικογένειας», σημειώνει ο Γεώργιος Ρήγας. «Υφαίνονται μονό πανί, με στημόνι χονδρό πάνινο νήμα (μουγκρέλι) και με φάδι χονδρό μάλλινο νήμα, επίτηδες για αυτά νεσμένο (κ’λιμίτ΄κα νήματα). Το μάλλινο φάδι είναι διαφόρων χρωμάτων, κόκκινο, πράσινο, γεράνιο, κίτρινο, βυσσινί, μαύρο κλπ. Το περισσότερο όμως μέρος του κιλιμιού είναι κόκκινο. Τώρα τελευταία υφαίνουν και κιλίμια που σ’ αυτά πλεονάζει το μαύρο χρώμα», καταλήγει, εξηγώντας επίσης ότι τα σκιαθίτικα κιλίμια είναι τριών ειδών: «κιλίμια με αμπάρες, που είναι και τα παλιότερα σχέδια και όπου οι αμπάρες (ταινίες), πλάτους 12-15 εκ., πλουμισμένες συμμετρικά με «ξόμπλια», χωρίζονται μεταξύ τους από στενότερες ταινίες 2 εκ. που λέγονται «λουριά», κιλίμια με καρδιά που υφαίνονται ολόκληρα με ένα χρώμα μάλλινο φάδι, συνήθως κόκκινο και δυο ή τρεις αμπάρες στις δύο άκρες του ή κόσμημα με διπλό ή τριπλό καγκιόλι στις τέσσερις πλευρές και κιλίμια με ψάρες, υφασμένα και πάλι με μονόχρωμο, συνήθως κόκκινο νήμα και τον διάκοσμο με τις ψάρες στο κέντρο του και 2-3 αμπάρες στις άκρες.

 

Τα μοτίβα αυτά των κιλιμιών, που οι Σκιαθίτες αποκαλούν «ξόμπλια», γεωμετρικά και με έντονα καθαρά χρώματα -κόκκινο, πράσινο ή κίτρινο συνήθως-, δουλεύονται στις στενόμακρες αμπάρες που μετά ενώνονται. Τα μοτίβα αυτά, που οι Σκιαθίτισσες ακόμη ξεχωρίζουν και κατονομάζουν με τα «χαϊδευτικά» τους ονόματα, δημοσιεύονται επίσης με περισσή επιμέλεια και ευκρινή σχέδια από τον παπα-Γιώργη Ρήγα στον τέταρτο τόμο του έργου του για τον λαϊκό πολιτισμό της Σκιάθου: ψάρες και ψαρίτσες που είναι και το κοινότερο μοτίβο, κούφια μήλα και σταυροί, κυπαρισσάκια και αγκινάρες, κανονάκια και καγκιόλια, σκαντζόχεροι και ξουραφάκια, γιώτες και διπλές γιώτες, συνυπάρχοντας σε αμπάρες και κάνοντας εξαντλητική εναλλασσόμενη χρήση των λιγοστών δόκιμων για το είδος χρωμάτων, συνθέτουν συναρπαστικούς κάμπους απαράμιλλης έμπνευσης, δεξιότητας, σύνθεσης κάθε φορά διαφορετικής και αναβλύζουσας φαντασίας.

 

Η έκθεση «Κούφια μήλα και καγκιόλια, σκαντζόχεροι και ψάρες - μια συνομιλία με το σκιαθίτικο κιλίμι», πραγματοποιείται στην εμβληματική Ιερά Μονή Ευαγγελιστρίας και αποτελεί την πέμπτη αφιερωματική στο νησί συνεργασία με τον Δήμο Σκιάθου, διαδεχόμενη την έκθεση «Πρώτη Σημαία», που παρουσιάστηκε τον Ιούνιο του 2021 στη Μονή Ευαγγελισμού και πάλι, με αφορμή τη συμπλήρωση 200 ετών από την έναρξη του Αγώνα για την Ελληνική Ανεξαρτησία, την «Άλλη Θάλασσα» που παρουσιάστηκε τον Ιούνιο του 2022 στο Μουσείο Ναυτικής Παράδοσης Σκιάθου, με αφορμή την επέτειο των 100 ετών από τη Μικρασιατική Καταστροφή, το σπονδυλωτό εικαστικό αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη «Εγεννήθην εν Σκιάθω» που παρουσιάστηκε τον Ιούλιο-Νοέμβριο 2023 στην Οικία-Μουσείο Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και σε άλλα εμβληματικά τοπόσημα και μουσεία του νησιού, καθώς και το αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Μωραϊτίδη που με τίτλο «Εικόνες και Ινδάλματα» παρουσιάστηκε τον Ιούλιο-Νοέμβριο 2024 στην Οικία-Μουσείο Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και στην Οικία-Μουσείο Ζήση Οικονόμου. Όλες οι παραπάνω εκθέσεις έχουν στη συνέχεια παρουσιαστεί σε εμβληματικούς χώρους πολιτισμού και Μουσεία στην Αθήνα και την Ύδρα.

 

Η παρούσα έκθεση αποτελεί μια φυσική διαδοχή τους, καθώς με τον πρωτογενή λαογραφικό πυρήνα της, άρχισα στην πραγματικότητα να συνομιλώ μέσω των προηγούμενων διαδρομών στο νησί, μέσω των προηγούμενων καταβυθίσεων στο γλωσσάρι των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών και της ιστορίας του. Στο πλαίσιο της προετοιμασίας της, το καλοκαίρι του 2024, επισκέφτηκα κάποιες από τις μονάκριβες ετούτες Σκιαθίτισσες που ύφαιναν ή εξακολουθούν να υφαίνουν. Μου άνοιξαν τα σπίτια και τα σεντούκια τους, μου έδειξαν φωτογραφίες, μου μίλησαν για τις γιαγιάδες και τις μητέρες τους. Η δική μας προσπάθεια να μπουν τα κιλίμια στον χάρτη ξανά, με σκοπό την έρευνα και καταγραφή τους, προσπάθεια που αποτελεί απλά μια αρχή, με αρωγούς σπουδαίους και ευαίσθητους εικαστικούς καλλιτέχνες, είναι αφιερωμένη σε εκείνες.

Τα έργα των συμμετεχόντων εικαστικών, που ζουν και εργάζονται σε διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας, δημιουργούν ένα πολύτιμο και πυκνό πλέγμα γνώσης και διάσωσης. Πολύτιμη είναι για μία ακόμη φορά η συμβολή του Συλλόγου Γυναικών Σκιάθου και η συμμετοχή του Λυκείου των Ελληνίδων Βόλου, που αναδεικνύοντας τα πολύτιμα κειμήλια του τόπου και προχωρώντας σε νέα τεχνουργήματα μέσω των εργαστηρίων του, αποτελεί εξέχον δείγμα της ζητούμενης διαχρονίας. Σύγχρονες υφαντές προσεγγίσεις, κάμποι κεντημένοι και έργα που συνδέονται με τρόπο ευρύτερο με την textile art αλλά ακόμη, κατασκευές και εγκαταστάσεις ή ζωγραφικές αποτυπώσεις που πραγματεύονται τον κάμπο και τα ξόμπλια του σκιαθίτικου υφαντού, ή που συνομιλούν με το σχήμα, το χρώμα, τα μοτίβα ή και την ίδια την ιδέα και τον συμβολισμό του κιλιμιού, συνομιλούν σε τόπο ιερό και χώρο ιδανικό με έναν μικρό πυρήνα παλαιών σκιαθίτικων κιλιμιών, με σεβασμό, και με αισθητική και εννοιολογική συνέπεια.

Με αφορμή την ενότητα των σκιαθίτικων κιλιμιών που παρουσιάζουμε, ξεκίνησε από την προηγούμενη χρονιά η επιτόπια έρευνα στο νησί, που ελπίζουμε να οδηγήσει σύντομα σε μια αφιερωματική έκδοση. «Οι ελπίδες μιας γυναίκας είναι υφασμένες από ηλιαχτίδες. Μια σκιά μπορεί να τις εξαφανίσει», έγραψε κάποτε η George Eliot: Ας ακούσουμε αυτή τη φωνή. Κι ας απλώσουμε τα σκιαθίτικα κιλίμια κάτω από το φως του ήλιου που τους αξίζει.