Οι Καλάς ή Καλάσα ή Καφίρς (=άπιστοι, όπως αποκαλούνται από τους μουσουλμάνους) έρχονται από το μακρυνό παρελθόν και θεωρούν τους εαυτούς τους απογόνους των στρατιωτών του Μεγάλου Αλεξάνδρου, του Σικαντέρ όπως τον αποκαλούν, ο οποίος διέσχισε την περιοχή το 326
π.Χ. Πιστεύουν, σύμφωνα με το μύθο, ότι κάποια μέρα θα έρθει ο Σικανατέρ καβάλα στον Βουκεφάλα για να τους γυρίσει στην Ελλάδα.

Υπάρχουν αναφορές για εγκατάσταση των πρώτων Ελλήνων αποίκων πολύ νωρίτερα, όταν ο Διόνυσος, σύμφωνα με ελληνικούς και ινδικούς μύθους, ίδρυσε την πόλη Νύσσα (Διονυσία) στην Παρθία, ενώ αργότερα ο Ηρακλής εγκατέστησε και άλλους Έλληνες. Σύμφωνα δε με τον Ηρόδοτο, ο Δαρείος ο Α΄εξόριζε στο σημερινό Αφγανιστάν και Πακιστάν τους Ίωνες των επαναστατημένων πόλεων της Μικράς Ασίας, αλλά και Βουδιστικά κείμενα, όπως το “Majjihima Nakaya”, αναφέρονται σε «Κράτος Ελλήνων» την εποχή του Βούδα τον 6 ο π.Χ. αιώνα στον Καύκασο
(Hindukush), εκεί που σήμερα ζουν οι Καλάς. Κατά την διάρκεια εξάπλωσης του Ισλάμ τον 9 ο και 10 ο αιώνα οι Καλάς αρνήθηκαν να εξισλαμιστούν, έτσι αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν τα πλούσια πατρογονικά εδάφη τους στις πεδιάδες και να καταφύγουν στις απομακρυσμένες κοιλάδες των ορεινών αφιλόξενων όγκων του Ινδοκαύκασου. Οι Καφίρς του Αφγανιστάν έχουν εξισλαμιστεί. 

Στις μέρες μας ο πληθυσμός τους ανέρχεται σε 3.000 περίπου και ζουν σε 30 οικισμούς που απλώνονται σε τρείς δυσπρόσιτες κοιλάδες-χαράδρες (Birir, Bumboret και Rumbur) σε υψόμετρο 2.500 μ. στα ΒΔ σύνορα του Πακιστάν με το Αφγανιστάν και τη Ρωσία, στην περιοχή Τσιτράλ του Πακιστάν και Νουριστάν του Αφγανιστάν. Θεωρούνται μειονότητα και προστατεύονται από το Σύνταγμα. Είναι μία φυλή που αγαπά την ειρήνη και τα μέλη της ζουν σε μία δημοκρατική κοινωνία όπου οι γυναίκες συνυπάρχουν αρμονικά με τους άνδρες, έχοντας αρκετές ελευθερίες που στερούνται γυναίκες άλλων θρησκειών. Υπάρχουν λίγοι περιορισμοί, κυρίως σε συμμετοχή θρησκευτικών εκδηλώσεων με εξαίρεση τις γαμήλιες τελετές και εν μέρει τις κηδείες, δεν επιτρέπεται να φάνε κρέας αρσενικού ζώου, ενώ απέχουν από την νομική και την πολιτική. Δεν συμμετέχουν στο όργωμα των χωραφιών και δεν πλησιάζουν στην περιοχή όπου φυλάσσονται οι τράγοι και οι κατσίκες που θεωρούνται ζώα ιερά. Την περίοδο της εμμηνορυσίας και της εγκυμοσύνης ζούν σε ειδικό σπίτι, το «σπίτι της μητρότητας» (Μπασαλένι) στην είσοδο του χωριού, κοντά στο ποτάμι και απαγορεύεται η είσοδος των ανδρών στο σπίτι ή την γύρω περιοχή. 

Απαγορεύεται η σύναψη γάμου με συγγενή μέχρι 7 ου βαθμού. Ο απαράβατος αυτός κανόντας τηρείται εδώ και 3.000 χρόνια και στις 3 κοιλάδες, προφυλάσσοντας τα μέλη της φυλής από την αιμομιξία. Αγόρια και κορίτσια παντρεύονται σε νεαρή ηλικία. Τα χαρακτηριστικά τους διαφέρουν από αυτά των υπολοίπων ασιατών, είναι καθαρά μεσογειακά, με ανοικτόχρωμο δέρμα, γαλάζια ή πράσινα μάτια και ξανθά ή μαύρα μαλλιά.

Από τον Οκτώβριο μέχρι το Μάρτιο οι Καλάς ζουν απομονωμένοι μέσα στα χιόνια, τα οποία όταν λειώνουν πλημμυρίζουν συχνά τα περάσματα. Η περιοχή είναι άγρια, δύσβατη, αφιλόξενη. Αυτή η απομόνωση, η δυσκολία μετακίνησης αλλά και οι κανόνες που απαγορεύουν τις επιμειξίες με άλλους λαούς, συνέβαλαν ώστε να διατηρηθεί ζωντανή η ιστορική παράδοσή τους και ο τρόπος ζωής τους από γενιά σε γενιά. Αν και τα τελευταία χρόνια η καθαρότητα της φυλής κινδυνεύει, εν τούτοις δεν έχουν εξισλαμισθεί και διατηρούν τις παραδόσεις τους, με αρκετά ελληνικά στοιχεία στη γλώσσα, τη θρησκεία, τα έθιμα κλπ, ακολουθώντας μέχρι σήμερα τα ίδια αρχαία έθιμα, όπως
καθαρτήρια λουτρά, ψήσιμο ειδικών άρτων, προσφορά τροφών στους προγόνους τους κ.α.

Η γλώσσα τους είναι μόνον προφορική και έχει στοιχεία από τα Σανσκριτικά, τα Περσικά, και τα Ελληνικά. Πολλές λέξεις τους έχουν κοινή ρίζα με τη δική μας γλώσσα, όπως ίλα = έλα, χεμάν = χειμώνας, νομ = όνομα, Αφροντάιντ = Αφροδίτη, δοντούγια = δόντια, χάιρε = χαίρε, ισπάτα = σε ασπάζομαι. Αφηγούνται τους μύθους του Αισώπου σχεδόν αυτούσιους. Σύμφωνα με τον G.Roberston και άλλους άγγλους ερευνητές του 19 ου αιώνα, σχεδόν το 50% της γλώσσας των Καλάς αποτελείται από ελληνικά στοιχεία. Δανοί ερευνητές έχουν κατασκευάσει έναν τύπο αλφαβήτου, βασισμένο στο φωνητικό αλφάβητο.

Η θρησκεία τους είναι το αρχαίο δωδεκάθεο και τιμούν σαν πατέρα θεών και ανθρώπων τον DI ZAU (Δίας-Ζευς), «είναι αυτός που δίνει ζωή», τα ονόματα των θεών τους είναι επίσης παραφθορά του Δωδεκάθεου. Η παράδοσή τους έχει ρίζες στην αρχαία ελληνική, οι γιορτές τους, τα τραγούδια, οι χοροί είναι πιστά αντίγραφα του έργου “Βάκχες” του Ευριπίδη (ο θεός Διόνυσος είναι κύριο πρόσωπο στη λατρεία τους).

Δείχνοντας το Τριτσμίρ, την πιο ψηλή κορυφή του ινδικού Καυκάσου (7.788 μ.), λένε ότι είναι ο τόπος όπου ο Δίας έδεσε τον Προμηθέα. Πιστεύουν στην Κόλαση και στον Παράδεισο, κάνουν θυσίες ζώων και με τα κέρατά τους στολίζουν τις προσόψεις των σπιτιών. Ξεχωριστή θέση στην κοινωνία τους έχει ο μάντης, ο οποίος προφητεύει το μέλλον. Τα ιερά ξόανά τους απεικονίζουν μακεδόνες στρατιώτες σε φυσικό μέγεθος, με την χαρακτηριστική καυσία ή τον Μέγα Αλέξανδρο έφιππο στον Βουκεφάλα. Τα περισσότερα από αυτά έχουν κλαπεί ή βρίσκονται στο μουσείο.

Οι Καλάς δεν έθαβαν τους νεκρούς τους στη γη, τους έβαζαν μέσα σε ξύλινες σαρκοφάγους διακοσμημένες με αρχαιοελληνικά σύμβολα και από πάνω τοποθετούσαν πέτρες, εναπόθεταν δε τις σαρκοφάγους στο νεκροταφείο τους που βρισκόταν μακρυά από το χωριό. Μετά από ένα χρόνο έβαζαν ένα ξύλινο ομοίωμα πάνω στη σαρκοφάγο. Σήμερα, για λόγους υγείας, ορισμένοι έχουν αρχίσει και σκάβουν τάφους για τους νεκρούς τους.

Οι γιορτές και ο χορός κατέχουν σημαντική θέση στη ζωή των Καλάς. Με τη γιορτή uoshi τον Μάιο υποδέχονται την Άνοιξη, το uchal τον Ιούλιο είναι αφιερωμένο στην συγκομιδή, το uchau τον Αύγουστο είναι η γιορτή του καλοκαιρού, το pul (ή phool) τον Σεπτέμβριο αφιερώνεται στις καιρικές συνθήκες και στο τέλος Σεπτεμβρίου γιορτάζεται το μάζεμα των σταφυλιών και των καρυδιών. Η δεκαπενθήμερη γιορτή chaumos στα μέσα Δεκεμβρίου θυμίζει τον διονυσιακό Κώμο, είναι «πολυλατρευτική» γιορτή θα λέγαμε, καθώς κάθε μέρα της είναι αφιερωμένη σε μιά ιδιαίτερη εκδήλωση, όπως η ημέρα της παράκλησης για την προστασία των κοπαδιών, η ημέρα του εξαγνισμού των γυναικών, η ημέρα των ευλογιών κ.λπ.

Συνοδεύουν το χορό και το τραγούδι τους με τύμπανα διαφόρων μεγεθών, φλογέρες, ταμπουρά και λύρα. Ένα είδος λύρας μοιάζει πολύ με την ποντιακή λύρα, ενώ η τετράχορδη λύρα μοιάζει με την αντίστοιχη αρχαιοελληνική. Η μουσική τους θυμίζει τους ρυθμούς της Βορείου Ελλάδος. Οι γυναίκες σχηματίζουν ομάδες των 4-5 και πηγαίνουν εμπρός-πίσω, είτε κινούνται κυκλικά ή χορεύουν αντικρυστά. Ο χορός τους και οι συγχρονισμένες κινήσεις τους υπνωτίζουν, σαν να μην πατούν στη γη, φιγούρες αέρινες που στροβιλίζονται με χάρη δίνοντας ζωή στις ήσυχες κοιλάδες των σιωπηλών βουνών. Οι άνδρες χορεύουν κρατώντας στο χέρι ένα ραβδί ή ελαφρύ ακόντιο.

Η ενδυμασία των γυναικών θυμίζει αρχαίο χιτώνα. Το φόρεμά τους είναι μαύρο, φτιαγμένο από μαλλί ή βαμβάκι, κεντημένο με γεωμετρικά σχήματα στα μανίκια, γύρω από το λαιμό και στον ποδόγυρο και ονομάζεται σανγκάτς. Στη μέση φορούν υφαντή πολύχρωμη ζώνη με σχέδια. Στολίζονται με πολλά περιδέραια από κόκκινες, κίτρινες και άσπρες χάντρες και ο αριθμός τους δηλώνει το κύρος του συζύγου. Χαρακτηριστικό του χτενίσματός τους είναι οι πέντε πλεξίδες. Η πλεξίδα που ξεκινά από το κέντρο του μετώπου πλέκεται στην παιδική ηλικία και δεν κόβεται ποτέ. Το καπέλλο τους αποτελείται από δύο μέρη, το κούπας που είναι καθημερινό και το σουσούτ που είναι εορταστικό, είναι μία καφέ μάλλινη ζώνη που πέφτει στην πλάτη. Είναι στολισμένο με κουμπιά, χάντρες, κουδουνάκια και όστρακα. Τα όστρακα αποτελούν απαραίτητο στόλισμα του καπέλλου τους και συμβολίζουν το γυναικείο φύλο και την γονιμότητα. Τις μέρες των γιορτών,
άνδρες και γυναίκες στολίζουν τα καπέλλα τους με φτερά. Οι γυναίκες δεν επιτρέπεται να κυκλοφορούν χωρίς κάλυμμα κεφαλής και δεν καλύπτουν τα πρόσωπά τους όπως οι μουσουλμάνες. Κάθε τρεις μέρες λούζονται στα κρύα νερά του ποταμού. Χαιρετιούνται φιλώντας η μία το χέρι της άλλης. Παντρεύονται στα 14-15, μπορούν να χωρίσουν και να ξαναπαντρευτούν, αν ο νέος σύζυγος δώσει την διπλάσια προίκα.

Η ανδρική ενδυμασία αποτελείται από ένα μακρύ μάλλινο χιτώνα (καμίς), μακριά σακκουλιαστά παντελόνια και γιλέκο. Τα πανωφόρια είναι φτιαγμένα από γούνα και δέρματα προβάτων, ενώ τα παπούτσια τους είναι από δέρμα αγελάδος που το δένουν γύρω από τα πόδια. Το καπέλλο τους μοιάζει πολύ με την αρχαία μακεδονική καυσία. Οι ηλικιωμένοι, άνδρες και γυναίκες, δεν παροπλίζονται, αλλά συμμετέχουν και αυτοί στις εργασίες.

Τα χωριά τους είναι «κρεμασμένα» στις πλαγιές, κοντά στα ποτάμια και ο τρόπος κατασκευής των σπιτιών τους έχει πολλά κοινά στοιχεία με τα μακεδονικά σπίτια. Είναι κτισμένα με κορμούς βελανιδιάς ή καρυδιάς, πέτρες και λάσπη από τον ποταμό Κουνάρ από το οποίο υδρεύονται οι κάτοικοι των κοιλάδων και οι σκάλες τους είναι σκαλισμένες σε κορμούς δένδρων. Συνήθως η οροφή του ενός σπιτού αποτελεί συγχρόνως τον εξώστη του υπερκείμενου σπιτιού. Πλεονεκτήματα αυτού του τρόπου δόμησης είναι η προστασία του οικισμού από τις δύσκολες καιρικές συνθήκες και τους σεισμούς, η οικονομία της λιγοστής καλλιεργήσιμης γης, αλλά και η ετοιμότητα σε περίπτωση συλλογικής άμυνας. Στις προσόψεις των σπιτιών, τα οποία έχουν ένα μόνον παράθυρο, υπάρχουν μοτίβα ξυλόγλυπτα ή σκαλισμένα σε πέτρα που θυμίζουν αρχαιοελλληνικά σύμβολα (μαίανδροι, ρόδακες, γεωμετρικά σχήματα και ακτινωτά αστέρια), ή το κεφάλι του Βουκεφάλα σκαλισμένο σε ξύλο, ενώ στον τοίχο κρέμεται το σύμβολο του Άμμωνα Δία, κέρατα τράγου από θυσιασμένα ζώα. Στο κέντρο κάθε σπιτιού καίει πάντα μια φωτιά προς τιμήν της Jestak (Εστία), προστάτιδας του σπιτιού και της οικογένειας.

Το αρδευτικό τους σύστημα είναι κατασκευασμένο κι αυτό κατά τον ελληνικό τρόπο, δημιουργώντας κανάλια από τις υψηλές πηγές ώστε το νερό να φθάνει μέχρι το χωριό. Τα έπιπλα του σπιτιού, έχουν και αυτά μακεδονικές επιρροές. Σε αντίθεση με τους υπόλοιπους γειτονικούς
λαούς που κάθονται οκλαδόν, οι Καλάς είναι οι μόνοι που χρησιμοποιούν σκαμνιά ή χαμηλές καρέκλες, διακοσμημένες με σκαλίσματα στην πλάτη. Τα σχέδια είναι μακεδονικά σύμβολα, όπως ο ήλιος της Βεργίνας κ.λπ.

Ασχολούνται με την κτηνοτροφία και την γεωργία. Εν μέσω των Μουσουλμάνων της Ασίας οι Καλάς είναι οι μόνοι που παράγουν και πίνουν κρασί από τους αμπελώνες που καλλιεργούν. Στην περιοχή υπάρχουν πεύκα, βελανιδιές, καρυδιές αλλά και οπωροφόρα δέντρα, μουριές, αχλαδιές, βερυκοκιές.

Μια περήφανη και μυστήρια φυλή που κατορθώνει να επιβιώνει σε μια πολεμόχαρη περιοχή και προσπαθεί να διατηρεί αναλλοίωτες τις παραδόσεις της στο πέρασμα των αιώνων, παρ’ όλη την πίεση που ασκεί ο τουρισμός αλλά και τα προβλήματα επιβίωσης (υποσιτισμός παιδιών, κακή ιατροφαρμακευτική περίθαλψη κλπ). Βρίσκονται στον κατάλογο των προστατευόμενων πολιτισμών της UNESCO.

Θετικό βήμα το κτίσιμο του πρώτου ελληνικού σχολείου στο χωριό Κρακάλ για τα παιδιά των Καλάς με πρωτοβουλία της ελληνικής εκπαιδευτικής κοινότητας (1995-96).

Στέλλα Λεοντιάδου
Φωτογραφίες protagon.gr, iefimerida.gr, newsbeast.gr, palaixthon.gr