Στις 8 Μαΐου του 1905 στο τεύχος 147 του εμβληματικού περιοδικού των δημοτικιστών «Νουμάς» δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά διήγημα του Παπαδιαμάντη. Πρόκειται για την «Αποσώστρα» που έγραψε στη δημοτική προκειμένου να ικανοποιήσει το φίλο του Γιάννη Βλαχογιάννη. Εκείνος τον πίεζε αφόρητα να προσαρμοστεί στα προστάγματα του μέλλοντος και στη γραφή που διαφαινόταν ακόμα και στον καιρό τους πως θα επικρατήσει. Του είπε σχετικά o Φώτης Κόντογλου σε μια συνάντησή τους στο φιλολογικό καφενείο του ‘’Ζαχαράτου’’(1): «…Ὁ φουκαρᾶς ὁ Παπαδιαµάντης τράβηξε ἀπό σένα τοῦ λιναριοῦ τά πάθη γιά νά τόν κάνεις ν’ ἀλλάξει τή γλῶσσα του. Γιά νά σέ φχαριστήσει φαίνεται πώς ἔγραψε ὁ κακοµοίρης δυό τρία στή δηµοτική γλῶσσα, κ’ εἶδες τί ἀτζαµίδικα ποὖνε. Τόν πέθανες τόν ἄνθρωπο µέ τό φανατισµό πὤχεις. Τόν ἔκανες παπαγάλο…» Δεν συμφωνούμε με το «ατζαμίδικα» του Κόντογλου, όντως όμως η επιλογή του Παπαδιαμάντη να γράψει στη δημοτική φαίνεται πως οφείλεται στις πιέσεις του Βλαχογιάννη. Το ομολογεί άλλωστε ο τελευταίος : «ὅταν ἐγώ τόν παρακίνησα νά γράψῃ, ἀπό περιέργεια, διήγηµα στή δηµοτική γλῶσσα, µέ ἀκουσε σάν ὑπάκουο µαθηταροῦδι, κι’ ἔγραψε καί ξανάγραψε» και το επιβεβαιώνει ο ίδιος ο Παπαδιαμάντης με την επιστολή του στον Βλαχογιάννη στις 26 Ιουνίου του 1907, όπου σημειώνει: «Εχτός τούτου µου ήρθε ν’ αρχίσω ένα μεγάλο διήγημα («Μάνας δυχατέρα») στη δημοτική γλώσσα». (2) Ο Παπαδιαμάντης φυσικά τη δημοτική την γνώριζε όσο κανένας λόγιος γι’ αυτό και τη χρησιμοποιούσε στους διαλόγους του και στην αφήγηση των ηρώων του κάνοντάς τους αυθεντικούς και ολοζώντανους, όπως και σε στίχους σαν εκείνους -τους αχειροποίητους- στο επιγραμματικό φινάλε απ’ το «μυρολόγι της φώκιας» : «Σάν νά ᾿χαν ποτέ τελειωμό τά πάθια κι οἱ καημοί τοῦ κόσμου». « Δυο διηγήματά του ολόκληρα μάλιστα, «Το θαύμα της Καισαριανής» και «Η Χολεριασμένη» (1901), είναι γραμμένα, απ' την αρχήν ως το τέλος σε πρώτο πρόσωπο με αφηγήτρια την «κυρα-Ρήνη Ελευθέραινα, του ποτέ Ροδίτη, σεβάσμια γερόντισσα Αθηναία.» Αν όμως ο Παπαδιαμάντης περιοριζόταν αυστηρά στη δημοτική, δε θα ήταν ο «ποιητής με τον πεζό λόγο» όπως τον χαρακτήρισε ο Παλαμάς κι ούτε θα μετέφερε στο έργο του όλο τον πλούτο και την ακριβολογία της ενιαίας και αδιαίρετης και εσαεί ολοζώντανης ελληνικής γλώσσας από τον Όμηρο ως τους βυζαντινούς ψαλμούς, τα ευαγγέλια και τη ντοπιολαλιά του νησιού του. Ωστόσο, κανείς δεν γνωρίζει αν ο Παπαδιαμάντης θα συνέχιζε να γράφει και στη δημοτική εφόσον δεν τον προλάβαινε ο θάνατος μόλις στα 60 του χρόνια. Ο Νίκος Μπελογιάννης θα πει (3): «Πήρε αντιδραστική θέση στο κίνημα του Ψυχάρη. Συμπαθούσε όμως το δημοτικισμό….Συνήθισα (να γράφω στη δική μου μεικτή γλώσσα), είπε μια μέρα στο Σημηριώτη(4), και τώρα πια είναι αργά. Τρομερή η δύναμη της συνήθειας στον Παπαδιαμάντη». Μα η αλήθεια βρίσκεται στα λόγια του Βάρναλη (5): «Αυτός ο "πτωχαλαζών, ο τρέφων αλλοκότους ιδέας", είχε και την... αλλόκοτην ιδέα να ξέρει τη δημοτική περίφημα και να τη γράφει θαυμάσια (στα διαλογικά μέρη των διηγημάτων του κυρίως) κι όμως να προτιμά την καθαρεύουσα, ανάκατη με δημοτικά στοιχεία. Αλλ' ήτανε τόσο μαέστρος σα συγγραφέας, που κατόρθωνε να ζωντανεύει ό,τι νεκρό άγγιζε με την πέννα του (...) Ο Παπαδιαμάντης όμως δε γίνεται δημοτικιστής χωρίς να είναι. Ήτανε με τον τρόπο το δικό του. Οι ήρωές του, άνθρωποι του λαού μιλούνε σ' όλα του τα διηγήματα τη γλώσσα του λαού (...)». Αξίζει κλείνοντας, να παραθέσουμε το υπόλοιπο του διαλόγου Κόντογλου- Βλαχογιάννη για τον Παπαδιαμάντη, όπως τον μετέφερε ο πρώτος, και το αίτημα του Βλαχογιάννη να γράψει ο Κόντογλου διηγήματα του κυρ- Αλέξανδρου στη δημοτική (7): « – Μονάχα εσύ μπορείς να μεταφράσεις Παπαδιαμάντη. – Ας είσαι καλά, του 'πα, ξέρω πως μ' αγαπάς, μα δεν έχεις δίκιο. Σα να μου λες να πάρω μια βυζαντινή εικόνα, να την ξεσηκώσω και να της δώσω προοπτική, ανατομία, κόκκινα μάγουλα, να τη φτιάξω με λαδομπογιά, μ' έναν λόγο, να την κάνω κοσμικό πνεύμα. – Κάνε μου μια σελίδα, μου λέγει, και φέρτηνε και θα δεις. Αλλά μην τη μεταφράσεις ξεπίτηδες μπόσικα, να βάλεις όλη τη μαστοριά σου. Σε λίγες μέρες τού 'δωσα δύο, τρία κομμάτια από τον 'Ρεμβασμό τον Δεκαπενταύγουστο'. – Να, κοίταξε, του λέω, είναι Παπαδιαμάντης τούτο, έτσι πώγινε; Σαν το διάβασε, μου 'πε ξαναμμένος: – Μωρέ τούτο είναι ρωμαίικος, ζωντανός Παπαδιαμάντης, κι ας είναι μισός Κόντογλου. Σε χαλάσανε 'κείνοι οι ρηγανοκαλόγεροι, οι βυζαντινοί, μπούρντισες (έχασες) τη δύναμή σου".» Σημειώσεις: (1) «Ο Γεροδήµος πέθανε, ο Γεροδήµος πάει», Αφιέρωµα Νέας Εστίας, 84.ΟΙ ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΤΟΥ ΒΛΑΧΟΓΙΑΝΝΗ (2) Μάριος Καζίκας «Το λογοτεχνικό έργο του Γιάννη Βλαχογιάννη»-διδακτορική διατριβή (2017) (3) Νίκος Μπελογιάννης «Σχέδιο για μια ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας» («Σύγχρονη Εποχή»). (4) ) Κώστας Βάρναλης «Αισθητικά - Κριτικά - Σολωμικά» («ΚΕΔΡΟΣ»).