Γιάννης Ρίτσος: 34 χρόνια από τον θάνατό του - Η “Ειρήνη” του μεγάλου ποιητή
Ο αριστερός Έλληνας ποιητής με το έργο που αναγνωρίστηκε παγκόσμια 2024-11-13 13:21:07
Σε μια εποχή που οι ειδήσεις κατακλύζονται από εικόνες βίας και θανάτου, στενοχώριας και θρήνου, όταν πόλεις ολόκληρες καταστρέφονται από πυραύλους, είναι εύκολο να χαθεί κανείς στον θόρυβο που φέρνει ο πόλεμος. Πριν από 34 χρόνια χάθηκε μία από τις πιο εμβληματικές προσωπικότητες της ελληνικής ποίησης, ο Γιάννης Ρίτσος, ο οποίος έζησε την περισσότερη ζωή του μέσα στις αντιξοότητες, ενώ είχαν περάσει από τα μάτια του μύριες εικόνες σαν κι αυτές που απαθανατίζει σήμερα ο φακός της δημοσιότητας.
Γεννήθηκε λίγα χρόνια πριν ξεσπάσει ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, την Πρωτομαγιά του 1909 στη Μονεμβασιά, και είχε κρητική καταγωγή από την πλευρά του πατέρα του. Ήταν το μικρότερο παιδί της πλούσιας οικογένειας Ρίτσου, η οποία του έδωσε την ευκαιρία να αναπτύξει τη φυσική του κλίση προς τις τέχνες, αφού ήδη ασχολούταν με τη ζωγραφική και το πιάνο, ενώ είχε αρχίσει να γράφει στοίχους από την ηλικία των 7 ετών. Η οικογένεια, με τη μεταρρύθμιση του Ελευθερίου Βενιζέλου το 1917, έχασε την τεράστια κτηματική της περιουσία και εφόσον δεν ήξεραν κάποια άλλη δουλειά, τα έχασαν σχεδόν όλα. Ο μικρός Γιάννης, παρότι αρίστευσε στις καλλιτεχνικές του ασχολίες, δεν ήταν καλός μαθητής στο σχολείο. Ο ίδιος έλεγε ότι «μου αρέσει να είμαι τιμωρημένος» γιατί «ο άνθρωπος που δεν έχει τιμωρηθεί ποτέ, δεν ξέρει τι σημαίνει παραβίαση της απαγόρευσης».
Με αυτά τα λόγια συνέχισε την υπόλοιπη ζωή του, αφού ο ποιητής έβρισκε τον εαυτό του συνέχεια στο στόχαστρο της κοινωνίας επειδή παραβίαζε επανειλημμένα την «τάξη και την ηθική» της εποχής του. Το 1934 έγινε μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος, ενώ ταυτόχρονα ξεκίνησε να δημοσιεύει στον “Ριζοσπάστη” σε μία εποχή που κορυφώθηκαν οι εργατικές κινητοποιήσεις στη Θεσσαλονίκη και πολλαπλασιάστηκαν τα θύματα από τις αιματοβαμμένες προσπάθειες της κυβέρνησης Μεταξά να τις καταπνίξει. Εμπνευσμένος από τα γεγονότα αυτά, ο Γιάννης Ρίτσος έγραψε τα πρώτα τρία μέρη του πασίγνωστου ποιήματός του “Επιτάφιος”.
Διακόσια πενήντα αντίγραφα από τα πρώτα ολοκληρωμένα ποιήματά του κάηκαν στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, μετά την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του Μεταξά στις 4 Αυγούστου του 1936. Τον επόμενο χρόνο έγινε μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, όπου γνώρισε τον ηθοποιό Μάνο Κατράκη και έγιναν αδελφικοί φίλοι.
Διακόσια πενήντα αντίγραφα από τα πρώτα ολοκληρωμένα ποιήματά του κάηκαν στους Στύλους του Ολυμπίου Διός μετά την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του Μεταξά στις 4 Αυγούστου του 1936
Την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου εντάχθηκε στο μορφωτικό τμήμα του ΕΑΜ και αντιμετώπισε την πείνα και τη φτώχια της Κατοχής κατάματα. Καθώς είχε κλειστεί στο σπίτι του κατάκοιτος, είδε πολλά από τα ποιήματα και τις σημειώσεις του να καίγονται με τα γεγονότα των Δεκεμβριανών, ενώ έπειτα αναγκάστηκε να διαφύγει από την Αθήνα με πολλούς οπαδούς του ΕΑΜ. Το 1948 εξορίστηκε στη Λήμνο και έναν χρόνο αργότερα μεταφέρθηκε στο “κολαστήριο” της Μακρονήσου μέχρι τον Ιούλιο του 1950. Απέφυγε να μιλήσει ανοιχτά για εκείνο τον χρόνο, τον περιέγραψε μόνο μέσα στα ποιήματά του. Μετά τη Μακρόνησο τον περίμενε φυλάκιση στον Άη Στράτη, ενώ παράλληλα ήταν άρρωστος.
Το γεγονός κρίθηκε σε διεθνές επίπεδο και άρχισε εκστρατεία για την απελευθέρωση του ποιητή. Αφότου αισίως απολύθηκε από τον Άη Στράτη, συνδέθηκε με την τότε ακόμη παράνομη “Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά”. Η άδικη εκτέλεση του Νίκου Μπελογιάννη θα τον παροτρύνει να γράψει το ποίημα με τίτλο “Ο Άνθρωπος με το γαρύφαλλο” και να το αφιερώσει σε αυτόν. Την ίδια εποχή, ο Γιάννης Ρίτσος έλαβε το Α’ Κρατικό Βραβείο Ποίησης, που τον έκανε γνωστό πλέον σε διεθνές επίπεδο. Έπειτα ο Μίκης Θεοδωράκης μελοποιεί 6 ποιήματα του Ρίτσου από τον “Επιτάφιο”, με ερμηνευτή τον μεγάλο Έλληνα τραγουδιστή Γρηγόρη Μπιθικώτση.
Η Χούντα των Συνταγματαρχών θα τον στείλει πάλι σε εξορία το 1967 στο νησί των Κυκλάδων, τη Γυάρο, ή όπως ήταν γνωστό στην περίοδο του Εμφυλίου, «Το νησί του Διαβόλου». Την 1η Ιουλίου το 1967 μεταφέρθηκε στη Λέρο, αφού μετά από αντίδραση της διεθνούς κοινότητας το στρατόπεδο της Γυάρου έκλεισε. Η εξορία του στη Λέρο τελειώνει στις 19 Οκτωβρίου το 1968, αφού είχε και επίσημα διαγνωστεί με καρκίνο. Έζησε τα γεγονότα του Πολυτεχνείου αυτοπροσώπως και το τέλος της δικτατορίας. Εμπνευσμένος από τη 17η Νοεμβρίου, γράφει το “Ημερολόγιο μίας Εβδομάδας” για τα γεγονότα της ημέρας. Μέσα σε όλα αυτά, τον Ιανουάριο του 1953 γράφει το ποίημα “Ειρήνη”, για το οποίο 24 χρόνια μετά έλαβε το Βραβείο Λένιν. Σε αυτό παραθέτει (αποσπάσματα):
«Τ᾿ ὄνειρο τοῦ παιδιοῦ εἶναι ἡ εἰρήνη
Τ᾿ ὄνειρο τῆς μάνας εἶναι ἡ εἰρήνη
Τὰ λόγια τῆς ἀγάπης κάτω ἀπ᾿ τὰ δέντρα
εἶναι ἡ εἰρήνη».
«Εἰρήνη εἶναι ἡ μυρουδιὰ τοῦ φαγητοῦ τὸ βράδυ,
τότε ποὺ τὸ σταμάτημα τοῦ αὐτοκινήτου στὸ δρόμο
δὲν εἶναι φόβος,
τότε ποὺ τὸ χτύπημα στὴν πόρτα
σημαίνει φίλος,
καὶ τὸ ἄνοιγμα τοῦ παραθύρου κάθε ὥρα
σημαίνει οὐρανός,
γιορτάζοντας τὰ μάτια μας
μὲ τὶς μακρινὲς καμπάνες τῶν χρωμάτων του,
εἶναι εἰρήνη».
«Ἡ εἰρήνη εἶναι τὰ σφιγμένα χέρια τῶν ἀνθρώπων
εἶναι τὸ ζεστὸ ψωμὶ στὸ τραπέζι τοῦ κόσμου
εἶναι τὸ χαμόγελο τῆς μάνας
Τίποτ᾿ ἄλλο δὲν εἶναι ἡ εἰρήνη».
Ο Γιάννης Ρίτσος έκλεισε τα μάτια του στις 11 Νοεμβρίου το 1990, αφήνοντας πίσω του μία κολοσσιαία κληρονομιά με πάνω από 100 δημοσιευμένες ποιητικές συλλογές και 22 μυθιστορήματα. Συνέθεσε το παραπάνω ποίημα 70 χρόνια πριν, όμως αυτό δεν έχει σταματήσει να είναι επίκαιρο. Μέσα σε “δύο” στροφές καταφέρνει να περιγράψει όλα τα μικρά ανθρώπινα πράγματα που δίνουν στη λέξη “Ειρήνη” νόημα και πόδια να σταθεί. Στις τελευταίες γραμμές του ζητεί: «Δῶστε τὰ χέρια ἀδέρφια μου», όπως ζητάει ο κόσμος τώρα, την ειρήνη που ονειρεύονται μάνες και παιδιά στην Παλαιστίνη και την Ουκρανία.