Σε πολλά νησιά του Αιγαίου, όπως και στη Σκόπελο,  υπήρχε ο θεσμός της πρωτοκόρης ή κανακάρας (1)  με τον οποίο η πρώτη από τις κόρες μιας οικογένειας λάμβανε με προικοσύμφωνο (με αξία συμβολαιογραφικής πράξης) το πατρικό σπίτι ‘’αρματωμένο’’ (2). Ο θεσμός αυτός εξελίχθηκε με την προικοδότηση όλων των κοριτσιών ενόψει του γάμου τους και ίσχυε και στη Σκιάθο τουλάχιστον από τον 17^ο αιώνα όπως προκύπτει από το προικοσύμφωνο ‘’τυπικής συντάξεως του νοταρίου’’ το 1653 που το κείμενό του δημοσίευσε ο Τρύφων Ευαγγελίδης (1863- 1941) στο βιβλίο του ‘’Η νήσος Σκιάθος και η περί αυτής νησίδες’’ (1913, σελ. 66-67) και πρέπει σήμερα να φυλάσσεται στην Ιερά Μονή του Ευαγγελισμού.

Ο Γιάννης Βλαχογιάννης σ’ ένα άρθρο του την πρωτοχρονιά του 1938 στη Νέα Εστία με τίτλο «Ένας άγραφος γυναικείος νόμος και η ‘Φόνισσα’ του Παπαδιαμάντη»(3) δίνει συνταρακτικές λεπτομέρειες για τα δεινά που επέφερε ο θεσμός της προίκας. Καταλήγει δε με την ‘’επανάσταση’’ εναντίον του απαράδεκτου θεσμού των Σκοπελιτών στις αρχές του 19^ου αιώνα.

Στα 1809, ο δυναμικός Σκοπελίτης και τελευταίος επίσκοπος Σκιάθου και Σκοπέλου Ευγένιος Οικονόμου (4), που χειροτόνησε και τον πατέρα του Παπαδιαμάντη Αδαμάντιο, σε συνεννόηση με τους κατοίκους και τους δημογέροντες των νησιών, ζήτησε πιθανότατα απ’ το Πατριαρχείο να καταδικάσει τον θεσμό της προίκας, όπως και έγινε με το ‘’Διάταγμα περί προικού’’ του πατριάρχη Ιερεμία και αργότερα του Κύριλλου Στ’. Δεν ήταν η πρώτη φορά που ασχολήθηκε το Πατριαρχείο με την προίκα. Το 1734  ο πατριάρχης Νεόφυτος πρωτοστάτησε σε μια εκστρατεία κατάργησης του εθίμου. Η πολιτεία όμως ουδέν έπραξε σχετικά ούτε τότε, ούτε και όταν έθεσαν το θέμα οι Σποραδίτες το 1810. (5)

 Στη συνέχεια, στις 4 Μαρτίου του 1825 ο έπαρχος Σκοπέλου έγραψε στο Υπουργείο των Εσωτερικών για το ‘’Νόμο’’ των Γλωσσωτών που αποφάσισαν εγγράφως πως όποιος δώσει σπίτι στην κόρη του θα το έκαιγαν. Τότε κάποιος ονόματι Ζαχαρίας από τους υπογράφοντες το ‘’Νόμο’’ αρραβώνιασε την κόρη του και συμφώνησε με τον γαμπρό να την παντρευτεί μετά από πέντε χρόνια. Αυτό κίνησε υποψίες στους συμπολίτες του, ότι πρόκειται να την προικίσει, κι άρχισαν να τον απειλούν. Ο Ζαχαρίας κατέφυγε στον Έπαρχο μα οι Γλωσσώτες πλήρωσαν με πενήντα βαρέλες κρασί  τον Μακεδόνα καπετάνιο Μήτρο  Λιακόπουλο και τους βοήθησε να κάψουν το σπίτι. Μετά ζήτησαν αρματωμένοι και συνοδευόμενοι από τους Μακεδόνες πολεμιστές που έβρισκαν καταφύγιο στο νησί, από το Επαρχείο να επικυρώσει το ‘’Νόμο’’ και ξέσπασε διαμάχη με άγνωστο τέλος…

Ώσπου, στις 10-1- 1836, στα χρόνια του Όθωνα, οι δημογέροντες της Σκοπέλου υπέβαλαν στη Γραμματεία του Υπουργείου  Δικαιοσύνης πρακτικό υπογεγραμμένο από το λαό όπου ζητούσαν την κατάργηση του εθίμου, που, παρόλα αυτά συνεχίστηκε…

Σ’ αυτό το έγγραφο πάντως αποκαλύπτονται οι βρεφοκτονίες των θηλυκών που γινόντουσαν τότε, τουλάχιστον στο νησί…:

«Τα πολυειδή δυστυχήματα, πολιτικά και ηθικά, οίον απάνθρωπος μισοτεκνία των γονέων προς τα θηλυκά, τα οποία αισχύνεται η δημογεροντία να εκφράση…Αι μυστικαί βρεφοκτονίαι των θηλυκών, αδιάλειπτοι έριδες και μίση των ανδρογύνων όταν γεννήσσωσι θηλυκά, όλα αποτελέσματα και καρποί της διαληφθείσης τοπικής ταύτης συνηθείας, είναι εύλογοι αφορμαί και ισχυροί λόγοι, οι οποίοι ηνάγκασαν τους δυστυχείς και αξίους ελέους δημότας της νήσου ν’ αποφασίσωσι την κατάργησιν αυτής».

                                                              ….

Είναι γνωστό πως , μεταξύ των άλλων, ο Παπαδιαμάντης στη ‘’Φόνισσα’’ καυτηριάζει το κοινωνικού φαινόμενο της προίκας, που έγινε πανίσχυρος ‘’άγραφος’’ νόμος στο νησί του επί πολλούς αιώνες και ουσιαστικά καταντούσε τη γυναίκα αντικείμενο αγοραπωλησίας. Όσες δεν εξασφάλιζαν από τους γονείς τους (ή τους αδελφούς τους) όχι μόνο ‘’αρματωμένο’’ σπίτι, μα και χωράφι, αμπέλι και μετρητά ώστε να μπορέσουν να παντρευτούν, οδηγούνταν στην κοινωνική περιθωριοποίηση. Να γιατί επέλεξε η ‘’φόνισσα’’ να ζει στον τόπο του όπου ο ίδιος αισθανόταν τύψεις μέχρι το τέλος του καθώς δεν μπόρεσε να εξασφαλίσει σπίτια στις αδελφές του για να παντρευτούν, ενώ ο πατέρας του όσο ζούσε κατάφερε να προικίσει την πρώτη με το πατρικό τους και μόνη που παντρεύτηκε τελικά. Επέλεξε τη νουβέλα του να τη χτίσει στο νησί του γιατί γύρω του έβλεπε διαρκώς και μελετούσε εν δυνάμει ‘’Φραγκογιαννούδες’’ και ΄΄Φραγκογιάνιδες’’ που το μόνο το οποίο τους χώριζε από το έγκλημα ήταν ‘’το ψήλωμα του νου’’.

Η Φραγκογιαννού έρχεται λοιπόν εντελώς φυσικά στη φαντασία του (και ως το alter ego του)  και σκοτώνει επιλεκτικά τη γόνιμη θηλυκότητα. Γιατί:

Α. Για να απαλλάξει τους γονείς από το βάρος της προίκας, θεσμός απαράδεκτος ο οποίος ‘’άγραφα’’ ισχύει για πολλούς μέχρι και σήμερα στο νησί.

Β. Για να απαλλάξει τα κορίτσια από το βάρος της ύπαρξής τους ως αιώνιες σκλάβες των άλλων –γονιών, συζύγων, παιδιών-.

Γ. Για να τα γλυτώσει από ένα δυσοίωνο μέλλον, αυτό της μητρότητας.

To ψήλωμα του νου της Φραγκογιαννούς -η τρέλα της να καταπιαστεί με ανώτερα κοινωνικά ζητήματα- είναι η λογική εξήγηση του αφηγητή για τα αποτρόπαια εγκλήματά της, (ο λαός που παίρνει το νόμο στα χέρια του επειδή ακριβώς απουσιάζει ο νόμος) παρότι παραθέτει πολλά ελαφρυντικά για το πώς έφθασε εκείνη ν’ αντιστρέψει την αλήθεια του κόσμου («ἡ λύπη εἶναι χαρά» κλπ).

Ο αφηγητής σε όλο το έργο απλά παραθέτει τα γεγονότα και αφήνει τον αναγνώστη να κρίνει τις πράξεις της Φραγκογιαννούς.  Αν σταθούμε όμως προσεκτικά σε μια φράση ανακαλύπτουμε κάτι παραπάνω για τη θέση του Παπαδιαμάντη.

Σ’ αυτή τη φράση από το έργο  περικλείεται, κατά τη γνώμη μου, η  εντέχνως κρυμμένη θετική στάση του Παπαδιαμάντη- αφηγητή απέναντι στην ηρωίδα του. Εμπεριέχει δηλαδή όλη την ουσία του έργου.

Η φράση :«Οὐδέν ἐστι πατρὸς συμπαθέστερον, οὐδέν ἐστι μητρὸς ἀθλιώτερον…», προέρχεται από τον «αναπαύσιμον κανόνα εις νήπια τελευστήσαντα». Αν δούμε το εκκλησιαστικό κείμενο, θα διαπιστώσουμε ότι ο Παπαδιαμάντης αντιστρέφει τους χαρακτηρισμούς «συμπαθέστερον» και «αθλιώτερον» προσθέτοντας στη μάνα τον δεύτερο και όχι τον πρώτο που αναφέρει ο κανόνας. (Το ίδιο ακριβώς κάνει και στο διήγημα «η συντέκνισσα»). Ο συγγραφέας , θέλει τη μάνα –εν προκειμένω τη Φραγκογιαννού- ταλαίπωρη, δύστυχη, αξιολύπητη (άθλια) εκφράζοντας υπογείως τη συμπάθειά του στη φόνισσα, χωρίς να σημαίνει φυσικά πως εγκρίνει τις πράξεις της.

Ο παραλογισμός της τελικά, είναι προϊόν της βασανισμένης ζωής της περισσότερο, παρά του κακού χαρακτήρα της, γι’ αυτό και στο τέλος ο συγγραφέας δεν τη χαρίζει για να την κρίνουν ούτε η δικαιοσύνη του Θεού ούτε εκείνη των ανθρώπων. Η Φραγκογιαννού επιστρέφει στη φύση που τη δημιούργησε και όπου ο αλλεπάλληλος βιασμός κατά τη διάρκεια της ζωής της, την έκανε μεγαλώνοντας να βλέπει αντεστραμμένα τα πράγματα και εν τέλει να επαναστατεί –ως πρωτοπόρα του φύλου της- με λάθος τρόπο οδηγούμενη στα εγκλήματα με τα οποία θεωρεί πως υπερασπίζεται το καλό όλων, παιδιών και γονιών.

Ωστόσο, με το σπουδαίο άρθρο του Βλαχογιάννη και όσα αποκαλύπτει στο παραπάνω απόσπασμα, η βρεφική  θηλυκοκτονία υπήρχε στις Σποράδες κι αυτό ασφαλώς και το γνώριζε ο Παπαδιαμάντης  που τα έργα του πατούν γερά στα θεμέλια του ρεαλισμού. Τα όσα λέγονταν τότε (προφανώς ψιθυριστά) στη Σκιάθο για το θέμα τον οδήγησαν να συλλάβει τη φόνισσα και να πρωτοπορήσει, για μια ακόμα φορά, τολμώντας να αποκαλύψει τα όσα καταδικαστέα συνέβαιναν προκειμένου να σταματήσει η ρίζα τους.

Για το θέμα της προίκας, που, όπως προείπα, απασχολούσε σφοδρά και τον ίδιο ως προστάτη των ανύπαντρων αδελφών του, έγραψε μια σειρά διηγημάτων (Τά βενέτικα, Τά συχαρίκια, Θάνατος κόρης, Έπιμηθεϊς είς τόν βράχον, Τρελλή βραδυά, ’Έρως - "Ηρως). Στη ‘’Φόνισσα’’ όμως έκανε τη μεάλη υπέρβαση και ανέδειξε την «ερεβώδη υπόθεση της βρεφικής θηλυκτονίας» (6) για να γίνει ως και σήμερα  η Χαδούλα «αντικείμενο μελέτης από εγκληματολόγους, νομικούς, ψυχολόγους και ψυχιάτρους, λογοτέχνες και κριτικούς.» (7).

Η φόνισσα δεν ήταν υπαρκτό πρόσωπο, όπως πιστοποιεί  ο Σκιαθίτης ιστορικός Δρας Ιωάννης Φραγκούλας (8).  «Η  Φραγκογιαννού, έστω και αν υπήρξε ως όνοµα και πρόσωπο, όµως δεν απασχόλησε ποτέ µε τυχόν εγκληματική δραστηριότητα τη σκιαθίτικη κοινωνία της εποχής της και, επομένως, τα όσα περιγράφονται γι’ αυτήν στη ‘’Φόνισσα’’ αποτελούν πιθανότατα μια µορφή µυθοπλασίας.» (9), γι’ αυτό και ο Παπαδιαμάντης ονόμασε το έργο του ‘’μυθιστόρημα’’.  Υπήρχε όμως στην απόκρυφη ιστορία των νησιών μας, στις άδηλες διαθέσεις πολλών κατοίκων τους απέναντι στα κορίτσια εξαιτίας και μόνο του θεσμού της προίκας, υπήρχε στην εσχάτη  απόγνωση γονιών από τα βάσανα και τους καημούς που συνεπαγόταν η γέννηση θήλεων εκείνη την εποχή, κι ίσως τα ατελέσφορα γεγονότα της Σκοπέλου προκειμένου να καταργηθεί ο θεσμός, να έδωσαν την γραπτή τεκμηρίωση και την αφορμή στον κυρ- Αλέξανδρο να επαναφέρει, με την απαράμιλλη λογοτεχνική του πένα, το δίκαιο του αιτήματος της κατάργησης του θεσμού ενώπιον αρχών και πολιτών επινοώντας τη βρεφοκτόνο.

Για την ιστορία του θεσμού της προίκας αναφέρουμε μόνο πως το 1919 ψηφίστηκε και εφαρμόστηκε ο νόμος ‘’περί φορολόγησης των προικών’’ που μείωσε δραστικά τα προικοσύμφωνα (από το 50% των τελεσθέντων γάμων, στο 20%). Ο θεσμός τελικά καταργήθηκε οριστικά με νόμο μόλις το 1983 (Ν  1329/83). Στη Σκιάθο όμως ήταν τόσο ισχυρός που, δυστυχώς, επιμένει ακόμα κι αυτό ίσως είναι το πιο σημαντικό απ’ τα κρυμμένα σύγχρονα μυστικά της…

  Σημειώσεις:

(1)   Ακαδημία Αθηνών - Αρχειακό και οπτικο-ακουστικό υλικό ερευνών (http://repository.academyofathens.gr/keek/index.php/gr/listItems/150842)

(2)  Ιστορικά αρχεία Μουσείου Μπενάκη

(https://www.academia.edu/6944099)

(3)  ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ τεύχος 265

(4)  Χρίστος Χαχαμίδης «Συμβολή στήν Ἐκκλησιαστική καί Πνευματική Ἱστορία τῶν Βορείων Σποράδων (16ος‐19ος αἰώνας)», σελ. 95-98

(5)  Χρήστος Χειμώνας «Ο Αλέξ. Παπαδιαμάντης και τα νομικά.» (1983).

(6)  ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ- Η ΦΟΝΙΣΣΑ- Επιμέλεια, εισαγωγή, σημειώσεις, σχόλια Κώστας Σταμάτης (Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ)

(7)  ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ- Η ΦΟΝΙΣΣΑ (Εκδόσεις ΜΙΝΩΑ)

(8) Ιωάννης Φραγκούλας- «Παπαδιαμαντική σκιαθίτικη προσωπογραφία» ( εκδόσεις Ώρες, Βόλος 1996)

(9)  Νέστορα  Ε. Κουράκη -Η «ΦΟΝΙΣΣΑ» ΤΟΥ ΠΑΠΑ∆ΙΑΜΑΝΤΗ Μια εγκληματολογική και ποινική προσέγγιση (https://makrochori.lyceum.gr/)