Η επιθυμία του Παπαδιαμάντη να γιορτάσει έπειτα από πολλά χρόνια το Πάσχα στο νησί του- κάτι που δεν κατάφερε, αν και προσπάθησε, στα 1890- έμελλε να ευοδωθεί τέσσερα χρόνια αργότερα. Ήδη όμως είχαν περάσει 21 ολόκληρα έτη από την τελευταία φορά που γεύτηκε σκιαθίτικο Πάσχα, στα 1873 προτού ακόμη μεταβεί οριστικά στην Αθήνα. Ο εορτασμός των όλων των μεγάλων εορτών της χριστιανοσύνης στην πρωτεύουσα δεν ικανοποιούσε στο ελάχιστο τον ευσεβή και βαθύ γνώστη των λατρευτικών εκδηλώσεων, διηγηματογράφο. Οι απόψεις του καταθέτονται στα εμπεριστατωμένα θρησκευτικά του άρθρα, όπου γίνεται λόγος για έλλειψη ευλάβειας, τυπική διεκπεραίωση, ψυχρότητα και απουσία ουσιαστικής μέθεξης στο πνεύμα των ημερών⁽¹⁾. Γι’ αυτό, όπως γνωρίζουμε από τον ίδιο, συχνά αναζητούσε στην αττική ύπαιθρο, το υποκατάστατο του παραδοσιακού σκιαθίτικου Πάσχα⁽²⁾. Εκεί τουλάχιστον τα πράγματα ήταν πιο αυθόρμητα και πηγαία κι επομένως πιο αποδεκτά από τον αυστηρό κριτή, Παπαδιαμάντη.

Καταφέρνει, λοιπόν να πραγματοποιήσει την επάνοδό του στη Σκιάθο για το Πάσχα του 1894. Δεν είναι μόνο ο πόθος γι’ αυτόν τον εορτασμό, αλλά και λόγοι υγείας που καθιστούν επιβεβλημένη μια ολιγόμηνη παραμονή στο ζωογόνο αέρα του νησιού. Ξεκινά από τον Πειραιά στις 7 Απριλίου και καταφθάνει στο Βόλο την επομένη το απόγευμα, έπειτα από ένα κουραστικό ταξίδι με το πλοίο της γραμμής. Η ταλαιπωρία του διογκώνεται από τις στομαχικές ενοχλήσεις του τον ταλανίζουν, απότοκες της κακής διατροφής, της συνεχούς εργασίας, του τσιγάρου και του πιοτού. Γι’ αυτό και η επιστροφή στη Σκιάθο θεωρείται αναγκαστική. Σημειώνει χαρακτηριστικά ο Βαλέτας: «… Ο νοσταλγός που τόσα χρόνια δεν μπόρεσε να πάει γερός στο σπίτι του, τώρα πηγαίνει άρρωστος αναγκαστικά…»⁽³⁾. Αλλά κι ο ίδιος ο Παπαδιαμάντης εκθέτει την πραγματική κατάσταση στο άρθρο του «Ταξίδι- Βαπόρι- Ρωμέικο». Αυτοχαρακτηρίζεται ως «αποκαμωμένος παλαιστής του βίου» και παρακάτω γίνεται πιο αναλυτικός: «…Εγώ ήμην σχεδόν άρρωστος, είχα πάθει προ μικρού από τον στόμαχον, οφείλω να το ομολογήσω. Πλην δεν ήτον τόσον από κατάχρησιν στομαχικήν, όσον από σκύψιμον και οκτάωρον συνεχή καθημερινήν εργασίαν άνευ του τεταγμένου αγιασμού της ημέρας των Σαββάτων. Ήτο Πέμπτη των Βαΐων 7 Απριλίου του έτους 1894. Μετά τόσων ετών ξενιτευμόν θα επήγαινα να εορτάσω το Πάσχα πλησίον των πτωχών, γηραιών γονέων μου. Η αύρα της θαλάσσης και η αναψυχή και η βραχεία σχολή, και ο αήρ της μικράς, πτωχής και αφανούς, της γενεθλίας νήσου, ήλπιζα εις το έλεος του Θεού, ότι θα μου απέδιδον την υγείαν. Και δεν εψεύσθην της ελπίδος…»⁽⁴⁾. Και πιο κάτω αναφέρεται στα συμπτώματα της πάθησής του: «…Μου επήλθεν ο συνήθης από δύο εβδομάδων γουργουρισμός, η τρεμούλα και η μικρά λιποθυμία…».

Ο ιδιοκτήτης της εφημερίδας «Ακρόπολις», που έδωσε τότε για λόγους υγείας, άδεια στον Παπαδιαμάντη για να μεταβεί στο νησί του, δείχνει να ενδιαφέρεται για την πορεία της κατάστασής του. Ο ίδιος, όμως ο συγγραφέας φαίνεται πως δεν έλεγε να περιορίσει την συχνή και γενναία οινοποσία. Οι αναφορές της επιστολής του Βλάση Γαβριηλίδη, απαντώντας σε ανεύρετο γράμμα του Παπαδιαμάντη, είναι απόλυτα αποκαλυπτικές για το τί συνέβαινε και προχωρά σε συστάσεις για περιορισμό των κρασοτσιπουροκατανύξεων: «…Μ’ εχαροποίησες πολύ με το γράμμα σου και το καταδιασκέδασα. Ήταν αντάξιον του άλλου εκείνου με το πιλάφι. Αλλά μ’ ετρόμαξεν η κατανάλωσις του μοσχάτου και του τσιπούρου. Μωρέ πίνε νερό, αν θέλης να σε αναγεννήση η Σκιάθος. Θα φορτώσης άλλως εις τον κατακαϋμένον σου στόμαχον στρώματα και εφαπλώματα λίπους με το άτιμον το οινόπνευμα…»⁽⁵⁾. Ο Παπαδιαμάντης παρέμεινε στη Σκιάθο για περίπου δύο μήνες, ως τα τέλη Μαΐου, τουλάχιστον. Τούτο βεβαιώνεται στο αυτοβιογραφικό διήγημα «Επιμηθείς εις τον βράχον» όπου περιγράφεται εκδρομή με φιλική συντροφία στο Κάστρο, για τον εορτασμό της Αναλήψεως: «… Ήτο αρχάς θέρους, την 25ην ημέρα του Μαΐου. Η συντροφιά όλη από φίλους και πατριώτας αγαπημένους είχεν αποφασίσει να εκτελέση θαλασσίαν εκδρομήν με σκοπόν ιεροτελεστίας άμα και πανδαισίας δια την επαύριον Πέμπτην της Αναλήψεως. Ήτο εις τα ’94- τον περασμένο αιώνα…»⁽⁶⁾. Κι εδώ, όπως βλέπουμε το λατρευτικό καθήκον συνοδεύεται και από γενναίο φαγοπότι, κατά την προσφιλή συνήθεια των πανηγυριστών.

Νεότερες έρευνες αποκαλύπτουν πως ο Παπαδιαμάντης παρέμεινε στο νησί του ολόκληρο το Καλοκαίρι του 1894. Ο καθηγητής κ. Λάμπρος Βαρελάς επισήμανε ανυπόγραφο δημοσίευμα στην εφ. «Νέα Εφημερίς» (6/9/1894) με τίτλο «Άγιος Αλέξανδρος», στο οποίο σημειώνεται η παραμονή του Παπαδιαμάντη, όπως και του Μωραϊτίδη, στη Σκιάθο κατά την ημέρα της ονομαστικής τους εορτής (30/8), ενώ παρατίθεται και η απόφαση για την οικοδόμηση ναΐσκου του αγίου. Δηλαδή ο σκιαθίτης λογοτέχνης θα επέστρεψε στην Αθήνα από τον Σεπτέμβριο και μετά σε άγνωστη σε εμάς ημερομηνία. Επίσης στο κείμενο με τίτλο «Ανά τας βορείους Σποράδας- Σκιάθος» στην εφ. «Ακρόπολις» (19/11/1894) ο ανταποκριτής της εφημερίδας Γ. Π. Παρασκευόπουλος, μνημονεύει πιθανότατα την συνάντησή του με τον Παπαδιαμάντη το Καλοκαίρι του 1894. Τις πληροφορίες μου έθεσε υπόψη η κ. Λαμπρινή Τριανταφυλλοπούλου, έγκριτη μελετητήρια του έργου του Παπαδιαμάντη, σε μια σύντομη συνεργασία που είχαμε τον Μάιο του 2021, σχετικά με την ανεύρεση δημοσιευμάτων από εφημερίδες του Βόλου για τον Παπαδιαμάντη. Την ευχαριστώ θερμά και από ετούτη εδώ τη θέση.

Βέβαια η επιθυμία του Παπαδιαμάντη, τότε στα 1894, για τις παραδοσιακές τελετές και τις κατανυκτικές ιερές ακολουθίες, που είχε για χρόνια αποστερηθεί, ικανοποιείται και γι αυτό συμπορεύεται διαρκώς με φίλους και συμπατριώτες σε ειδυλλιακούς περιπάτους, επισκέψεις σε προσκυνήματα και άλλα αγαπημένα μέρη του νησιού του⁽⁷⁾. Η επαφή με το καθαρό περιβάλλον και η οικογενειακή θαλπωρή βελτιώνουν την υγεία του- παρά τις όποιες παρασπονδίες- και τον ανανεώνουν σωματικά και ψυχολογικά ώστε να επιστρέψει δυναμωμένος στην Αθήνα. Μόνο που δεν γνώριζε κάτι: Σ’ ετούτη την επάνοδο έβλεπε για τελευταία φορά ζωντανό τον πατέρα του.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

• Η κριτική του Παπαδιαμάντη γι’ αυτή την απαράδεκτη κατάσταση, διατυπώνεται με αυστηρό τρόπο στα θρησκευτικά του άρθρα.
• Σε μια τέτοια πασχαλινή έξοδο, στο Χαρβάτι, αναφέρεται στο διήγημα «Η Βλάχοπούλα», Άπαντα Παπαδιαμάντη κριτική έκδοση Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, εκδόσεις Δόμος, τόμος 2, σελ. 363-378.
• Γ. Βαλέτας, Άπαντα Παπαδιαμάντη, τόμος 6: Παπαδιαμάντης- Η ζωή- το έργο- εποχή του. Φιλολογική μελέτη, σελ. 288.
• Άπαντα Παπαδιαμάντη, κριτική έκδοση, Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, εκδόσεις Δόμος, τόμος 5, σελ. 247. Στο τέλος του άρθρου, ο Παπαδιαμάντης προσδιορίζει επακριβώς της άφιξή του στο Βόλο, το απόγευμα της Παρασκευής 8 Απριλίου.
• Επιστολή 184 στις 28/4/1894. Αλληλογραφία Παπαδιαμάντη, εκδ. Δόμος, φιλολογική επιμέλεια Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, σελ. 147- 148.
• Άπαντα οπ.π. τόμος 4, σελ. 583.
• Να επαναλάβουμε ότι ο Παπαδιαμάντης γιόρταζε το Πάσχα στη Σκιάθο έπειτα από 21 χρόνια. Παρέμεινε δε αρκετούς μήνες στον τόπο του.