Αμέτρητες είναι η αναφορές του Παπαδιαμάντη στο φαινόμενο- μάστιγα του τοκογλύφου της εποχής του. Κορυφαία ασφαλώς στους «Χαλασοχώρηδες», το κατ’ εξοχήν πολιτικό διήγημα του σοφού Γέροντος. Εκεί παρουσιάζει τον κυρ-Μανουήλ τον Στεριωμένο, εμποροκαπνοπώλη, κτηματία και Δημοτικό Σύμβουλο, που δάνειζε «το διάφορο κεφάλι» και δημοπρατούσε «τας οικίας και τας αμπέλους» των κατοίκων, χωρίς όμως αυτοί να τρέφουν απέναντι του ούτε έχθρα, ούτε μνησικακία! «Τούτο δε, διότι εις τα χωρία και εις τας μικράς πόλεις οι πτωχοί άνθρωποι δεν έχουσι κανέν μέσον πώς να γλυτώσουν από τας χείρας των μικροεμπόρων, των μικροκεφαλαιούχων και των δικολάβων. Αυτοί οι τύραννοι των είναι και οι προστάται των…». Πιθανόν γι’ αυτό ο εκ Βάβδου της Χαλκιδικής ορμώμενος Γεώργιος Ιωάννου (1804-1882), που ήταν το πραγματικό πρόσωπο του κυρ- Μανουήλου του Στεριωμένου, έφτασε να εκλεγεί ως και Δήμαρχος στη Σκιάθο (1870-74) και να εκθειάζονται οι αρετές του μέχρι και σήμερα στο διατηρηθέν μαρμάρινο μνημείο-στήλη του τάφου του στα μνημούρια της Σκιάθου, αριστερά της κεντρικής οδού όπου και οι τάφοι των επιφανών, γιατί πρέπει να ξεχωρίζουν οι άνθρωποι ακόμα και από την τελευταία τους κατοικία! Το ίδιο πρόσωπο και τα χαΐρια του ‘στολίζει’ ο Παπαδιαμάντης και στα διηγήματα «Σταχομαζώχτρα», « Αγάπη στον κρεμνό», «Τα δυο τέρατα», «Επιμηθείς εις τον βράχον» , « Βενέτικα», αλλάζοντας απλώς τ’ όνομά του. Γράφει για παράδειγμα, στη «Σταχομαζώχτρα», την ταλαίπωρη θεια Αχτίτσα που «ησχολείτο συλλέγουσα τους στάχυς από των φορτωμάτων και των κάρρων», αναλόγως ενεργεί και ο κυρ Μαργαρίτης με το πελώριο κατάστιχο: «Αι κατάπυκνοι και μυροβολούσαι σελιδες του καταστίχου τούτου, ωμοίαζον με πίονας αγρούς, με γην αγαθήν. Ότι έσπειρε τις εν αυτώ, εκαρποφόρει πολλαπλασίως». Είχε όμως και άλλους κατά νου αφού, καθώς φαίνεται, οι χρηματιστές παρα-άνθιζαν στην εποχή του κι έκαναν χρυσές δουλειές. Γράφει λοιπόν στο «Ο πολιτισμός εις το χωρίον»: «Εις το άκρον της παραθαλασσίας ανωφερούς οδού, παρά το λιθόστρωτον, δι ου ανήρχετο τις εις την άνω ενορίαν, εκεί όπου δεν ήτο πλέον αγορά, αλλά και όχι έξω της αγοράς εξ ολοκλήρου, ήτο το μαγαζί του κυρ Αργυρού του Συρματένιου. Εάν τυχόν ο έφορος και ο πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου και δεν ηξεύρω τις άλλος ακόμη, ήθελον να κατανείμωσι δικαίως τους φόρους του επιτηδεύματος, πολύ θα εδίσταζον εις ποίαν τάξιν εμπευομένων να τον κατατάξωσιν, διότι, κατά το φαινόμενον, δεν επώλει τίποτε.{…}Ελέγετο εν τούτοις ότι ενίοτε εδάνειζεν, εις στενούς φίλους και χρήματα επί ενεχύρω πάντοτε τριπλασίας αξίας της του δανειζομένου ποσού και με τόκον όχι ανώτερων των 80 τοις εκατό κατ’ έτος. «Οι καιροί είναι δύσκολοι να σας χαρώ. Και ο παράς, το σήμερο, εύκολα δε βγαίνει….»». Ο κυρ- Αλέξανδρος αναφέρεται συχνά και στα «θαλασσοδάνεια» (διαπόντιες ομολογίες) που ήταν μια ειδική μορφή δανείου την οποία σύναπτε συνήθως ο πλοιοκτήτης. Η βασική διαφορά του από τα υπόλοιπα δάνεια ήταν ότι στο συγκεκριμένο δάνειο ο δανειζόμενος υποχρεωνόταν να επιστρέψει κεφάλαιο και τόκο μόνο εφόσον το πλοίο γυρνούσε από το ταξίδι του. Εάν το πλοίο ναυαγούσε ο δανειολήπτης απαλλασσόταν από την υποχρέωση της εξόφλησης γι’ αυτό και ο τόκος ήταν εξαιρετικά υψηλός. Ο δύστυχος Κωνσταντής του διηγήματος «Νεκρός ταξιδιώτης» και ο αδελφός του Γιάννης («είχε δε οικογένειαν, σχεδόν μισήν δουζίνα παιδιά»), θαλασσοπνίγονταν κυριολεκτικά και μεταφορικά. «Ήσαν και αυτοί θύματα της τοκογλυφίας των 36 τοις εκατόν, και «το διάφορο κεφάλι», όπως και τόσοι άλλοι... Ο τοκογλύφος, βίαιος επαίτης, (και ενίοτε ο επαίτης, ύπουλος τοκογλύφος· ― ποίον εκ των δύο θηρίων είναι το χαλεπώτερον!) με τα «θαλασσοδάνεια», και με το 36 τοις %, είχε καταστρέψει προ πολλού το ναυτικόν του τόπου των, και είχεν εξανδραποδίσει όλον τον λαόν.» Το τραγικό φαινόμενο της τοκογλυφίας υπήρχε ανέκαθεν στον κόσμο που εφηύρε το χρήμα για τις συναλλαγές του και θα τον απασχολεί εσαεί εφόσον οι τράπεζες εξακολουθούν να λειτουργούν τοκογλυφικά και να ληστεύουν τους πολίτες αφήνοντας παράλληλα περιθώρια –μαζί με το κράτος- στους επιτήδειους ιδιώτες της ‘’ελεύθερης αγοράς’’ να δανείζουν με ενέχυρα και ληστρικά επιτόκια όσους προσφεύγουν σ’ αυτούς ένεκα της μεγάλης ανάγκης τους… Όσο για τον κυρ-Αλέξανδρο προτίμησε να ζήσει «εις την έντιμον πενία» του….