Το άστρο των Χριστουγέννων μας οδήγησε φέτος στα Κύθηρα. Μικρή ομάδα του Εθνικού Αστεροσκοπείου φτάσαμε στο νησί παραμονές Χριστουγέννων να μιλήσουμε για το «αστέρι», αλλά και για το εμπνευσμένο σχέδιο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών για τη δημιουργία παρατηρητηρίου κλιματικής αλλαγής στα Αντικύθηρα. Ένα σχέδιο που απαιτεί πολύ δουλειά, συντονισμένη προσπάθεια πολλών ανθρώπων για να επιτύχει, θα προσφέρει όμως πολύτιμα δεδομένα στην παγκόσμια επιστημονική κοινότητα, σχετικά με την κλιματική αλλαγή και τις επιστήμες της ατμόσφαιρας και του περιβάλλοντος. Ο ουρανός των Κυθήρων συννεφιασμένος. Έντονα τα καιρικά φαινόμενα, ορατότητα ελάχιστη λόγω της πυκνής ομίχλης, άνεμος ασταμάτητος. Το «ταξίδι στα Κύθηρα» συνεχίζεται.. Τις προηγούμενες βραδιές είχαμε την τύχη να θαυμάσουμε τον βραδινό ουρανό του νησιού, με τους χειμερινούς αστερισμούς να λάμπουν στην ουράνια σφαίρα και τον γαλαξία διάφανο και λαμπερό να κοσμεί το στερέωμα. Αφορμή, να ανατρέξουμε στο παρελθόν, στην εποχή της γέννησης του Ιησού και να αναρωτηθούμε ποιο εντυπωσιακό αστρονομικό φαινόμενο παρατηρήθηκε στον ουρανό, ώστε να υποκινήσει τους σοφούς άνδρες (μάγους) για το δικό τους ταξίδι από την Ανατολή προς τη Βηθλεέμ. Πότε λοιπόν γεννήθηκε ο Ιησούς; Παρατηρήθηκε κάποιο ιδιαίτερο αστρονομικό φαινόμενο εκείνη την χρονολογία; Ιστορικοί και θεολόγοι, ανατρέχοντας στις ιστορικές πηγές και εντοπίζοντας λάθη (ιστορικά και μαθηματικά) που στο παρελθόν έγιναν σχετικά με την ακρίβεια στην χρονολόγηση της Γέννησης, καταλήγουν ότι ο Ιησούς γεννήθηκε το 6 - 7 πΧ. Γραπτές αναφορές για τον «αστέρα» της Βηθλεέμ, συναντάμε στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, καθώς και σε ορισμένα από τα «απόκρυφα» ευαγγέλια, των οποίων η αξιοπιστία δεν είναι βέβαιη. Οι μάγοι, ως αστρονόμοι της εποχής, με πιθανότερη καταγωγή την Περσία, υπήρξαν πολύ κάλοι γνώστες των ουράνιων φαινομένων, οπότε και η μαρτυρία τους για την παρατήρηση του «αστέρα» έφερνε ιδιαίτερο βάρος. Γι αυτό εξάλλου τους συμβουλεύθηκε και ο βασιλιάς Ηρώδης. Βασιζόμενοι στην περιγραφή του ευαγγελιστή Ματθαίου, δύο είναι τα βασικά χαρακτηριστικά τα οποία πρέπει να λάβουμε υπ' όψιν μας στην έρευνα για τον προσδιορισμό του ουράνιου αυτού αντικειμένου: α) το χαρακτηριστικό της «κίνησης» (ο αστήρ ον είδον εν τη ανατολή προήγεν αυτούς) και β) το χαρακτηριστικό της «στάσης» πάνω στην ουράνια σφαίρα (έως ελθών εστάθη επάνω ού ήν το παιδίον). Αναζητώντας όλες τις πιθανές ερμηνείες, ξεκινάμε από τις λιγότερο πιθανές για να καταλήξουμε σε αυτές με τις ισχυρότερες πιθανότητες. Οι διάττοντες αστέρες (πεφταστέρια) αποτελούν συνήθη αστρονομικά φαινόμενα. Ο χρόνος ζωής τους δεν υπερβαίνει τα μερικά δευτερόλεπτα, γεγονός το οποίο δεν έρχεται σε συμφωνία αρχικά με την ευαγγελική αναφορά ότι το φαινόμενο ήταν ορατό από τους μάγους στη διάρκεια του ταξιδιού τους προς την Ιουδαία. Επιπλέον, η πτώση ενός διάττοντα δεν πληροί τα δεδομένα της «κίνησης» και της «στάσης» που μόλις προαναφέραμε. Η εκδοχή της βολίδας επίσης εμφανίζεται ανίσχυρη διότι, παρότι μπορεί να αποτελεί φαινόμενο εξαιρετικής λαμπρότητας, καθώς θρυμματίζεται κατά την είσοδό της στην ατμόσφαιρα, ο χρόνος ζωής της δεν υπερβαίνει τις μερικές δεκάδες δευτερολέπτων. Ο κομήτης έχει αποτελέσει πολύ ισχυρό υποψήφιο για τον «αστέρα των Χριστουγέννων», διότι μπορεί να παρατηρηθεί για αρκετούς μήνες στον ουρανό, κινείται σχετικά με τους απλανείς αστέρες, παρουσιάζει στάσεις όπως και οι πλανήτες, και η λαμπρότητά του μπορεί να τον καθιστά ορατό ακόμα και την ημέρα. Γνωρίζουμε για παρατήρηση κομήτη στις χώρες της Μεσοποταμίας το 17 πΧ και για τον κομήτη του Halley το 12 πΧ, χρονολογίες που απέχουν αρκετά από την ημερομηνία γέννησης του Ιησού. Ισχυρό αντεπιχείρημα στην υπόθεση του κομήτη αποτελεί το γεγονός ότι οι κομήτες ανέκαθεν θεωρούνταν προάγγελοι δυσάρεστων γεγονότων, πολέμων, λοιμών ή φυσικών καταστροφών, επομένως δύσκολα θα συνδυάζονταν με την γέννηση ενός βασιλιά. Οι αστρονόμοι από την αρχαιότητα είχαν παρατηρήσει αστέρες οι οποίοι εμφανίζονταν στον ουρανό πολύ λαμπεροί, ενώ δεν ήταν ορατοί νωρίτερα. Τους ονόμαζαν «νέους» αστέρες, όπως ο «νέος» αστέρας που ο Ίππαρχος παρατήρησε το 134 πΧ στον αστερισμό του Σκορπιού. Σήμερα γνωρίζουμε ότι πρόκειται για καινοφανείς (nova) ή υπερκαινοφανείς (supernova): αστέρες μεγάλης μάζας στα τελευταία στάδια εξέλιξής τους, όπου οι θερμοπυρηνικές εκρήξεις που συντελούνται στο εσωτερικό τους εκτινάσσουν μεγάλο μέρος του υλικού τους στο διάστημα. Παρατήρηση nova ή supernova αστέρα κοντά στο έτος της Γέννησης δεν υπήρξε, χωρίς βεβαίως να αποκλείεται μια τέτοια παρατήρηση μόνο από τους μάγους. Πρόκειται όμως για απλανείς αστέρες οι οποίοι ούτε κινούνται ούτε και παρουσιάζουν στάσεις στον ουρανό. Περνώντας στην εκδοχή των πλανητών, ξέρουμε ότι από την αρχαιότητα οι αστρονόμοι γνώριζαν πολύ καλά τις κινήσεις των πλανητών (Ερμή, Αφροδίτης, Άρη, Δία και Κρόνου. Γνώριζαν ότι κινούνται πάνω στην ουράνια σφαίρα σε τόξα, άλλοτε από την δύση προς την ανατολή (ορθή κίνηση) και άλλοτε από την ανατολή προς τη δύση (ανάδρομη κίνηση). Τα σημεία στα οποία άλλαζε η κίνησή τους από ορθή σε ανάδρομη τα ονόμαζαν στάσεις ή στηριγμούς. Η ερμηνεία του «αστέρα της Βηθλεέμ» ως κάποιου πλανήτη είναι πολύ ισχυρή γιατί οι πλανήτες είναι φωτεινά ουράνια σώματα και ικανοποιούν τα κριτήρια της «κίνησης» και της «στάσης» στον ουρανό. Ο πλανήτης Δίας βρέθηκε σε στάση το 7πΧ, και μάλιστα στην κορυφή του ζωδιακού φωτός (λάμψη στον ορίζοντα λίγο μετά το λυκόφως ή λίγο πριν από το λυκαυγές). Επικρατέστερη θεωρία για την ερμηνεία του «αστέρα της Βηθλεέμ» αποτελεί η σύνοδος πλανητών, φαινόμενο στο οποίο παρατηρούμε κάποιους πλανήτες σε μια περιορισμένη περιοχή του ουρανού. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις μπορεί να βρεθούν τόσο κοντά, ώστε να μην ξεχωρίζουν ως δύο σώματα, αλλά ως ένα, μεγάλης λαμπρότητας. Ο αστρονόμος J. Kepler , τον 17ο αι. μΧ ασχολήθηκε με την ερμηνεία του «αστέρα» των Χριστουγέννων και υπολόγισε ότι συνέβη τριπλή σύνοδος των πλανητών Δία και Κρόνου το 7 πΧ στον αστερισμό των Ιχθύων. Αναφορά της τριπλής αυτής συνόδου Δία - Κρόνου έχει βρεθεί σε βαβυλωνιακό κείμενο, προερχόμενο από την αστρολογική σχολή της Σιππάρ. Με σύγχρονους υπολογισμούς καταλήγουμε και σήμερα ότι πράγματι οι δύο πλανήτες (Δίας και Κρόνος) βρέθηκαν σε σύνοδο τρείς φορές την χρονολογία γέννησης του Ιησού, απέχοντας λιγότερο από μία μοίρα κατά την προβολή τους στην ουράνια σφαίρα. Ένα φαινόμενο που θα γοήτευε κάθε αστρονόμο και το οποίο ικανοποιεί τις περιγραφές του Ευαγγελίου. *Η Φιόρη - Αναστασία Μεταλληνού είναι αστροφυσικός στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών